Onveiligheid en gebrek aan toegang tot gezondheidszorg: de vergeten noodsituatie in Ituri

Sinds begin 2023 is het Djugu-gebied in de provincie Ituri in de Democratische Republiek Congo (DRC) het toneel van hevig geweld tussen gemeenschappen en gewapende gevechten, waardoor naar schatting 156.000 mensen zijn gevlucht. Dit is de meest recente golf van geweld in een conflict dat al tientallen jaren duurt. Hierdoor zijn 700.000 mensen binnen het Djugu-gebied en in totaal 1,7 miljoen mensen in de hele provincie Ituri ontheemd. De bevolking zit al decennialang in de val, zonder uitweg. De gemeenschappen zijn het slachtoffer van verschillende dwangmaatregelen enerzijds en worden blootgesteld aan extreem geweld onder mekaar anderzijds. Dit heeft een grote invloed op de mentale gezondheid van de mensen en op hun toegang tot medische zorg. Patiënten en medisch personeel verlaten de gezondheidsfaciliteiten wanneer er aanvallen of bedreigingen in de buurt zijn. Vandaag zijn de teams van Artsen Zonder Grenzen (AZG) de ogen en oren van gemeenschappen die met psychologische trauma's leven.

Geweerschoten knallen beneden aan de heuvel van het ziekenhuis van Drodro, ongeveer 2 km verderop. De paniek neemt toe. Een paar uur eerder waren er gevechten op de noordelijke route, ook maar enkele kilometers verder.

Nu komt het lawaai dichterbij. Getraumatiseerd door jaren van aanhoudend geweld hebben patiënten en ziekenhuispersoneel maar één reflex: vluchten. Weg van het ziekenhuis. Zelfs als dat betekent dat ze hun medische behandeling moeten onderbreken.

Iedereen pakt snel zijn spullen. Moeders wikkelen hun zieke kinderen in doeken en zetten ze op hun rug. In minder dan 30 minuten is het Drodro ziekenhuis, met zijn 100 bedden, leeg. De deuren van de afdelingen zijn gesloten en de stilte is oorverdovend.

Sommige patiënten en hun verzorgers konden het gebied op tijd ontvluchten voordat de wegen te gevaarlijk werden, terwijl anderen te laat waren. Zij moesten omkeren in de richting van het ziekenhuis. Een ambulancechauffeur gaf hun een lift terug in de ambulance.

Terug in het Drodro ziekenhuis, kruipen ze allemaal in één kamer om te schuilen. De spanning is voelbaar. De generator is uitgeschakeld, zodat de mensen binnen duidelijk kunnen horen of er schoten naderen. Het enige geluid is dat van huilende kinderen.

Terugkerende cycli van geweld traumatiseren de bevolking al generaties lang

"Ik lag met mijn baby op het ziekenhuisbed toen de andere moeders naar ons toe kwamen en zeiden: 'We moeten weg, er wordt geschoten'," zegt Joécie, moeder van de 17 maanden oude Salomon, die wordt behandeld voor ernstige ondervoeding en bloedarmoede. "Mensen liepen in paniek rond. Zonder verder na te denken, wikkelde ik mijn baby in een deken en vertrok. Maar in de paniek vergat ik een aantal van mijn spullen: zijn medische gegevens en mijn keukengerei".

Nadat ze was gevlucht, besloot Joécie later die avond met haar zoon terug te gaan naar het ziekenhuis. "Mijn zoon was te ziek", zegt ze. "Hij had koorts en we hadden niets te eten. Ik had geen andere keuze dan terug te komen. Het was een moeilijke nacht, ik was in paniek en sliep nauwelijks."

Aanhoudend geweld en de angst voor nog meer geweld tekenen mensen in dit gebied al generaties lang met diepe psychologische littekens. Veel mensen zijn bang om naar medische voorzieningen te gaan, omdat ze dit zien als potentiële doelwitten en inherent onveilig. Sommigen zouden alleen in uiterste nood hulp zoeken.

"Stel je voor dat mensen dit conflict al jaren meemaken, gedurende meerdere generaties, met herhaalde verplaatsingen en weinig toekomstperspectieven," zegt Grâce Longa Mugisa, AZG-adviseur geestelijke gezondheidszorg. "Ze worden voortdurend herinnerd aan de moordpartijen op hun buren en familieleden. Het is moeilijk om rationeel na te denken."

Dit is de derde keer sinds het begin van het jaar dat sommige medische voorzieningen in de gezondheidszone van Drodro verlaten zijn na gewelddadige aanvaringen in de buurt. 

"Ik werk sinds 2015 met AZG, in verschillende landen en ik heb dit soort gebeurtenissen, een ziekenhuis dat zo leegloopt, nog nooit meegemaakt", zegt dr. Kelly Tsambou, hoofd medische activiteiten van AZG in de gezondheidszone van Drodro. "Als patiënten vluchten, wat kunnen we dan doen? Je kunt ze niet tegenhouden. Elke patiënt moet zich veilig voelen in de medische voorzieningen. Op andere plaatsen worden ziekenhuizen vaak gebruikt door de burgerbevolking als toevluchtsoord tijdens conflicten, maar dat is hier niet het geval".

Deze onveiligheid belemmert rechtstreeks de toegang tot gezondheidszorg

Vandaag functioneren slechts acht van de zestien gezondheidsvoorzieningen in de gezondheidszone van Drodro. Om onpartijdige hulp te kunnen blijven bieden, probeert AZG op een passende manier in te spelen op de behoeften en zorg te verlenen aan alle gemeenschappen. Het repetitief geweld en de herhaalde verplaatsingen verstoren echter de medische activiteiten. AZG reageerde door extra middelen in te zetten in verschillende gezondheidsfaciliteiten om zoveel mogelijk mensen toegang te geven tot medische zorg en ter ondersteuning van de minister van Volksgezondheid.

"Sinds 2019 heeft AZG altijd te maken gehad met cycli van geweld", zegt Soumana Ayouba Maiga, projectcoördinator van AZG. "Maar door de recente opleving van het geweld, moesten we ons aanpassen door de middelen voor bepaalde medische faciliteiten te verhogen om de gezondheidsdiensten te verbeteren en ze dichter bij de gemeenschappen te brengen."

Zo was de mobiele kliniek in het kamp Rho voor ontheemden oorspronkelijk bedoeld voor basisgezondheidszorg en patiënten die meer specialistische zorg nodig hadden, zouden doorverwezen worden naar het ziekenhuis van Drodro. Maar sinds het begin van het jaar is de bevolking van kamp Rho, waar de meeste humanitaire organisaties geconcentreerd zijn, bijna verdubbeld van 35.000 tot bijna 70.000 mensen. Gezien deze situatie heeft AZG de kliniek omgevormd tot een geavanceerde gezondheidspost en de capaciteit ervan versterkt.

AZG-teams herstellen ook het gezondheidscentrum in Blukwa'Mbi, waar grote aantallen ontheemden bij gastgezinnen wonen. Het gezondheidscentrum wordt omgebouwd tot een referentiecentrum dat gespecialiseerde medische zorg kan bieden. "De bouw van een operatiekamer, met een elektrisch systeem op zonne-energie, zal medische teams in staat stellen om procedures zoals keizersneden uit te voeren," zegt Maiga. "We willen mensen die geen toegang hebben tot het ziekenhuis in Drodro toegang geven tot meer specialistische zorg."

Enorme humanitaire nood vereist intensivering van de hulp

De 1,7 miljoen ontheemden in de provincie Ituri worden vaak door de media genegeerd en krijgen geen politieke of internationale aandacht. Zij hebben dringend humanitaire hulp nodig, zoals: voedsel, schoon drinkwater, goede sanitaire voorzieningen, onderdak, onderwijs en gezondheidszorg.

Veel mensen in het gebied voelen zich in de steek gelaten en hebben te weinig om te overleven, vooral op het gebied van voedsel. De aanhoudende onveiligheid maakt het onmogelijk voor mensen om hun akkers te bereiken en de gewassen te verzorgen en dit is de belangrijkste economische activiteit in het gebied.

“Wat me momenteel de meeste zorgen baart, is de toegang tot voedsel," zegt Micheline. "De meesten van ons eten niet elke dag, zelfs de kinderen niet. Het is nu geen oogsttijd, dus er is niets. Er is zelfs geen drinkwater binnen handbereik." Micheline staat binnen haar gemeenschap bekend als 'leider van de moeders' en heeft sinds het begin van het jaar 10 ontheemden verwelkomd in haar huishouden, dat al uit acht personen bestond.

Hoewel sommigen onderdak hebben gevonden in ontheemdenkampen, verblijven de meesten bij gastgezinnen. Het totale aantal ontheemden is moeilijk vast te stellen door de wispelturigheid van het conflict en de voortdurende verplaatsingen van de bevolking. In het verleden zijn er vredesprocessen opgestart, zonder succes, en sinds het begin van het jaar is de situatie verslechterd.

Wat de gezondheidszorg betreft, zijn de AZG-teams in sommige delen van de gezondheidszone van Drodro bijna de enige die voorzien in de medische noden van de bevolking. De humanitaire noden zijn vergelijkbaar en catastrofaal voor beide gemeenschappen en het is dan ook essentieel dat de humanitaire hulp op een neutrale en onpartijdige manier wordt verleend.

Deze situatie, waarvan AZG getuige is, is slechts een weerspiegeling van de realiteit in het Djugu-gebied, waar gezondheidszorg soms nog minder toegankelijk is in andere omliggende gebieden.