Emotionele littekens in de sloppenwijken van Rio

“Zo is het leven hier: je mag niets zien, horen of zeggen. Als er geweld uitbreekt, is het ieder voor zich. Het is angstaanjagend.” Elena* woont in Complexo do Alemão, een sloppenwijk met meer dan 170.000 inwoners in het Braziliaanse Rio de Janeiro. Alemão ziet er heel wat anders uit dan de postkaarten van Rio.

Het is een labyrint van steile, onverharde steegjes en slecht gebouwde huizen, omringd door geïmproviseerde barricades, waar voertuigen gecontroleerd worden voor ze het gebied mogen binnenrijden. Minder zichtbaar, maar markanter, is het aanhoudende geweld dat de levens van de inwoners hier beheerst.
Complexo do Alemão wordt net als honderden andere sloppenwijken in Rio de Janeiro gecontroleerd door zwaar bewapende groeperingen die de winstgevende drugssmokkel in de regio beheersen. Er kan altijd en overal geweld uitbreken, als gevolg van een raid van de politie of van gevechten tussen rivaliserende bendes.

Gewelddadige confrontaties

Maar zelfs als er kalmte lijkt te heersen, leven duizenden mensen zoals Elena onder het gezag van gewapende groeperingen, bang om op het verkeerde moment op de verkeerde plaats terecht te komen.
Artsen Zonder Grenzen startte in 2007 een project op in Complexo do Alemão, na een reeks gewelddadige confrontaties tussen de politie en gewapende bendes. Tijdens een actie van de politie in juni 2007 kwamen naar verluidt op één dag 17 mensen om het leven.
Bewoners die in het kruisvuur verzeild raken, hebben geen toegang tot snelle medische hulp. Zelfs in vredestijd wagen ambulances zich niet in sloppenwijken als Complexo do Alemão.

Bijzondere ambulance

Het project van Artsen Zonder Grenzen was vooral gericht op noodhulp. Dat ging om het redden en stabiliseren van patiënten en doorverwijzing naar ziekenhuizen buiten Complexo do Alemão, waar patiënten dan verzorgd of gehospitaliseerd kunnen worden.
Voor hun tussenkomsten en doorverwijzingen bouwde Artsen Zonder Grenzen een kleine bestelwagen om tot ambulance, die smal genoeg was om zich een weg door de vele wegversperringen en steegjes te kunnen banen.
Maar het project bood ook psychologische bijstand aan mensen die aan geweld waren blootgesteld, om hen te helpen hun ervaringen te verwerken. "Omdat hier van mensen verwacht wordt dat ze hun mond houden over de gewelddaden die ze zien gebeuren, houden ze al die tragische verhalen vaak noodgedwongen voor zich."

Een tot ambulance omgebouwde bestelwagen. © David Prichard

Omgaan met problemen

"De diensten voor mentale gezondheidszorg die in de kliniek van Artsen Zonder Grenzen beschikbaar waren, boden mensen de mogelijkheid om hun lijden te verwoorden en er beter mee om te leren gaan, hoewel er niet veel is dat ze aan hun omgeving kunnen veranderen," zegt Douglas Khayat, psycholoog voor Artsen Zonder Grenzen in Complexo do Alemão.
Voor Elena was het een verrassing dat psychologische bijstand zulk een verschil kon maken. “Ik kwam er per toeval achter dat er een psycholoog was. Ik werd thuis ziek en werd naar het ziekenhuis van Artsen Zonder Grenzen gebracht. Daar ontdekte ik dat ik hoge bloeddruk had. Nadat ze me medicatie hadden toegediend, vroeg de dokter of er me iets dwarszat,” vertelt Elena.
"Mijn echtgenoot drinkt veel en daar word ik erg zenuwachtig van. Ik ging ermee akkoord om met een psycholoog te spreken. Het was de eerste keer in mijn leven dat ik met een psycholoog sprak en het heeft me enorm geholpen. Nu kan ik met problemen omgaan zoals ik dat vroeger niet kon.”

Samenwerking tussen dokters en psychologen

Net als Elena worden veel patiënten door de dokters naar de psychologen doorverwezen omdat ze met psychosomatische symptomen bij de kliniek van Artsen Zonder Grenzen komen aankloppen.
“Het is erg belangrijk dat de dokters en psychologen samenwerken om mensen die mentale zorgverlening nodig hebben, te herkennen. Vaak komen patiënten naar de kliniek met fysieke klachten die veroorzaakt worden door een psychologisch probleem, zoals terugkerende hoofdpijn,” aldus Khayat.
Naast psychosomatische klachten zijn depressie en angst de meest voorkomende symptomen bij volwassenen. Bij kinderen gaat het vooral om agressie, gedragsstoornissen en leerproblemen.

Psycholoog Douglas Khayat met een patiënte in Complexo do Alemão

Geweld wordt normaal gevonden

Achter die symptomen gaat meestal een gewelddadige gebeurtenis schuil. De helft van alle patiënten die bij de psycholoog van Artsen Zonder Grenzen langs zijn geweest, droegen een verhaal van geweld met zich mee. Meer dan één derde kwam ooit in een conflictsituatie terecht en van één op de vijf werd een familielid vermoord.
“Omdat de verhalen zo gruwelijk waren, hadden we meer gevallen van posttraumatische stresstoornis (PTSS) verwacht. Deze stoornis komt vaak voor wanneer mensen iets schokkends meemaken,” legt Khayat uit.
“Ter plaatse bleek echter dat er slechts een minderheid aan PTSS leed en dat wijst erop dat gebeurtenissen die we normaal buitengewoon zouden vinden, hier routine zijn geworden. Toch komen mensen hier niet ongeschonden uit,” aldus Khayat.

Project beëindigd na twee jaar

Na twee jaar stopt Artsen Zonder Grenzen met het project in Complexo do Alemão. “Dit project was een noodinterventie en we wisten vanaf het begin dat we er maar enkele jaren mee zouden doorgaan. De mensen hier staan nog steeds van overal onder heel veel druk en geweld maakt deel uit van hun dagelijkse leven."
"Het aantal gewapende conflicten en gewonden in Complexo do Alemão is evenwel afgenomen, waardoor er ook minder noodgevallen zijn,” zegt Tyler Fainstat, landverantwoordelijke in Brazilië.
“Bovendien hebben de bewoners nu toegang tot sommige gezondheidsdiensten, hoewel die zich niet middenin de gemeenschap bevinden," voegt hij eraan toe.

Tussen 2007 en 2009 verzorgde het team van Artsen Zonder Grenzen 19.000 consultaties en 650 noodinterventies met de aangepaste ambulance. Het team van psychologen had meer dan 3.000 consultaties met 1.300 patiënten, zowel kinderen als volwassenen.

* Namen van patiënten zijn veranderd