"Ons werk wordt moeilijker, maar ook noodzakelijker"

Serge Le Duc, AZG-coördinator en net terug uit Caquetá, een departement in het zuiden van Colombia, was getuige van de rechtstreekse gevolgen van conflicten op de bevolking en haar gezondheid: “Veel mensen vluchten naar Florencia, maar ook daar voelen ze zich bedreigd, dus vluchten ze naar Bogotá of nog verder weg.” Na twee jaar aanwezigheid en verschillende AZG-projecten in het departement, geeft hij een stand van zaken.

Het departement Caquetá, in het zuiden van Colombia, is historisch gezien een van de streken die het zwaarst getroffen worden door het conflict, vooral de gemeenten Cartagena del Chairá en San Vicente del Caguán. Caquetá is een van de landsdelen waar het Patriot Plan geïmplementeerd werd. Net als in de departementen Meta, Guaviare en Putumayo, werd er begin 2004 een militair offensief gelanceerd tegen ‘ontwrichtende groeperingen’.

Sinds dat offensief trok de guerrilla zich terug naar de landelijke gebieden en Florencia, de hoofdstad van het departement. De gemeentelijke administratieve centra staan onder militaire controle. De burgerbevolking in de landelijke gebieden, zo’n 250.000 mensen, zitten gevangen in het conflict en hebben een erg beperkte toegang tot gezondheidszorg.

Welke projecten runt AZG op dit moment in het departement Caquetá?

AZG is aanwezig in Caquetá sinds 1999. Er werden verschillende projecten opgestart in zowel landelijke als stedelijke contexten. In 2005 opende AZG in Florencia een centrum voor mentale gezondheidszorg, dat nog steeds operationeel is. Sinds juli 2007, in het noorden van het departement (de gemeenten Cartagena en San Vicente), bieden de mobiele teams voor primaire gezondheidszorg een component mentale gezondheid.

Waarom een project rond mentale gezondheid in Florencia?

Omdat we vaststelden dat er vele noden waren op dit vlak door het grote aantal ontheemden dat omwille van het conflict naar de stad was gevlucht. 15% tot 30% van de bevolking van 120.000 mensen is ontheemd, het gaat om 20.000 tot 40.000 mensen. En er komen nog steeds ontheemden aan. Volgens de dienst die de nieuwe ontheemden registreert, zodat ze recht krijgen op regeringshulp, komen in Florencia wekelijks 50 tot 60 families aan die op de vlucht zijn voor het conflict.

Het gezondheidscentrum van Florencia biedt zorg aan mensen zonder sociaal vangnet. Bij het begin van het project besloten we om de gezondheidszorg niet te beperken tot ontheemden. Dit om stigmatisering te voorkomen, maar ook omdat het grootste deel van de gastbevolking in het departement óók lijdt onder het conflict. 60% van de patiënten in het AZG-gezondheidscentrum is ontheemd. Vreemd genoeg zijn de aandoeningen die we zien eerder algemeen – voornamelijk depressie, angst, wanhoop of aanpassingsproblemen – en niet zozeer de post-traumatische stress die we oorspronkelijk hadden verwacht. De ontheemden die aankomen in Florencia gaan eerst op zoek naar een job en een onderkomen, en zoeken dan pas hulp voor hun mentale gezondheid. Ze schenken er geen prioriteit aan voor ze naar het AZG-gezondheidscentrum komen.

Heeft de bevolking van Caquetá toegang tot gezondheidszorg?

In stedelijke gebieden heeft de bevolking een relatieve toegang tot gezondheidszorg omwille van het complexe en exclusieve Colombiaanse gezondheidssysteem. In Florencia kreeg het Maria Inmaculada Ziekenhuis – de enige tweedelijnsstructuur in het departement - onlangs te maken met grote financiële problemen. Het ziekenhuis nam ontheemden en kwetsbare mensen gratis op, maar de voorbije maanden werd beslist om hen niet langer op te nemen door gebrek aan middelen.

In landelijke gebieden is de toegang veel beperkter. De bevolking leeft er erg verspreid in een enorm uitgestrekt gebied. Caquetá is twee keer zo groot als Zwitserland. De staat beschikt over een netwerk van gezondheidspromotoren in het departement, maar de noden zijn veel groter dan de regering aankan. Daarnaast zijn er ook grote gebieden die ontoegankelijk zijn door het conflict. Het zijn de prioritaire gebieden waar we onze projecten willen ontwikkelen.

Hoe werkt AZG in landelijke gebieden?

In 2004 werd een AZG-team gedurende een week gegijzeld door de guerrilla en waren er verschillende veiligheidsincidenten. Daarom moesten we onze mobiele medische teams in landelijke gebieden opschorten. In juli 2007 slaagden we erin de landelijke gebieden opnieuw te bereiken en organiseerden we met succes onze eerste mobiele kliniek met geïntegreerde mentale gezondheidszorg.

Hoe werkt een mobiele kliniek?

We gaan altijd naar plaatsen waar we enkele garanties krijgen: een uitnodiging van de gemeenteraad die de bevolking van het gebied vertegenwoordigt bijvoorbeeld. Dit betekent dat we stilzwijgend en via de gemeenschap ook groen licht hebben van de guerrilla.

We beginnen te werken om acht uur ‘s ochtends. Naargelang de noden van de bevolking, delen we ‘jetons’ uit: voor de dokter, de vaccinator, de verpleegster die verantwoordelijk is voor de groei en de ontwikkeling van kinderen, de psycholoog, enz. Voor de psycholoog om negen uur zijn er geen jetons meer, we kunnen immers niet meer dan 12 mensen per dag zien en er zijn veel mensen die onze specialist mentale gezondheid willen zien. We zijn verrast door het succes van mentale gezondheidszorg in landelijke gebieden; we vreesden dat de psycholoog zou worden afgewezen door de guerilla of dat de mensen zouden denken dat de psycholoog enkel “gekken” kan helpen.

In de mobiele medische teams zit telkens een klinisch psycholoog die de mensen ziet in de kliniek, en een sociaal psycholoog die buiten aan de bevolking uitlegt wat mentale gezondheidszorg precies is. Ze leggen bijvoorbeeld uit dat huilen heel normaal is wanneer je iemand verloren hebt, maar dat het belangrijk is om professionele hulp te zoeken wanneer je er niet in slaagt om verder te gaan. De mensen begrijpen snel dat het hen zou kunnen helpen, en vragen naar een psycholoog.

De mobiele klinieken blijven een dag of twee, drie op dezelfde plaats en bestaan uit een team van zo’n 10 mensen. Wanneer de veiligheid het toelaat, nemen we medewerkers van het ministerie van Volksgezondheid mee naar de plaatselijke ziekenhuizen, zodat ze ons later kunnen vervangen, en hun kennis kunnen vergroten.

Hoe selecteer je de plaatsen waar je een mobiele kliniek zult organiseren?

Sinds juli 2007 voeren we onderzoeksmissies uit in verschillende regio’s binnen Caquetá. Dit is de beste en veiligste manier om in het land te werken. Wat we normaal gezien verstaan onder ‘snelle evaluaties” – vlug en zonder andere dienstverlening dan het verzamelen van informatie – zijn niet mogelijk in deze context omwille van de veiligheidsrisico’s voor de betrokken teams. Dit betekent dat we geleidelijk aan toegang krijgen tot geïsoleerde en gecompliceerde gebieden. We organiseren er onze mobiele klinieken terwijl we de situatie van de bevolking evalueren en de noodzaak aan een interventie in deze gebieden.
We proberen de meest relevante locaties aan te doen, waar de bevolking gevangen zit in het conflict. In landelijke gebieden leeft de bevolking erg geïsoleerd (transport is schaars en duur en gaat meestal per boot over de rivier) en moet ze vaak toestemming vragen aan de guerrilla om te vertrekken, een toestemming die slechts enkele dagen geldig is.

Voor onze mobiele klinieken hebben we gekozen voor San Vicente en Cartagena, goed voor zo’n 90.000 inwoners, in het noorden van het departement. Deze twee gemeenten stellen Caquetá voor grote problemen, omdat van hieruit de ontheemden komen die op de vlucht zijn voor de gevechten tussen de guerrilla en het leger. De burgerbevolking zit klem in het conflict en valt ten prooi aan misbruiken van beide strijdende partijen. Vaak worden ze er door de FARC van beschuldigd legerspionnen te zijn, en door het leger dat ze rebellen zijn. Veel mensen vluchten naar Florencia en als ze zich daar nog niet veilig voelen, naar Bogotá of nog verder weg.

Wat zijn de belangrijkste uitdagingen voor AZG de komende maanden?

Tot nog toe hebben we vier plaatsen uitgekozen waar we onze mobiele klinieken zullen. Op die manier zullen we een impact kunnen hebben op de gezondheid van de bevolking. Daarnaast zullen we altijd werken met de gezondheidspromotoren van de regering. Op elke plaats werken we met dezelfde gezondheidspromotoren zodat we hen kunnen opleiden en beter voorbereiden op hun werk. Daarnaast zullen we, indien nodig, de gezondheidscentra waar ze werken renoveren.

Uitzonderlijk voor dit project is dat we besloten om ruimte te laten voor mobiele klinieken op andere plaatsen waar, naargelang de evolutie van het conflict, noden zullen komen. Het conflict in Colombia is erg grillig en onze grootste uitdaging is flexibel te blijven en te kunnen reageren waar de noden zich voordoen.

De vrijlating van gijzelaars, het militair offensief tegen de FARC en de bemiddeling van Hugo Chávez hebben opnieuw media-aandacht op dit conflict gevestigd. Hebben deze gebeurtenissen een effect op onze operaties in Caquetá?

Ik weet niet of het te maken heeft met de gijzelingen, maar het is duidelijk dat de militaire operaties en gevechten de voorbije zes of zeven maanden zijn toegenomen in de gebieden waar AZG aanwezig is of was. Dit heeft uiteraard een impact op onze activiteiten. Zoals bijvoorbeeld voor een mobiel medisch team in Llanos del Yarí, een onderdeel van de gemeente San Vicente en een bolwerk van de FARC. Het was een zeer relevante locatie voor een mobiele kliniek. De bevolking van de regio had al jaren geen dokter gezien. Sinds Chávez er enkele maanden geleden een ontmoeting met Marulanda voorstelde, zijn we niet meer kunnen terugkeren omdat de militaire druk was toegenomen. En na de dood van Raúl Reyes moesten we omwille van de onveiligheid een geplande mobiele kliniek opschorten. De laatste tijd is het conflict verergerd in Caquéta, waardoor ons werk moeilijk, maar ook noodzakelijker wordt.